Saatleri Ayarlama Enstitüsü - Ahmet Hamdi Tanpınar

Ne kadar garip mahlûklarız? Hepimiz ömrümüzün kısalığından bahsederiz; fakat gün denen şeyi bir an evvel ve farkına varmadan harcamak için neler yapmayız?

Ahmet Hamdi Tanpınar'ın ilk olarak 1954 yılında tefrikalar halinde yayımlanan daha sonra 1962'de kitap haline getirilen eseri Saatleri Ayarlama Enstitüsü, Türk Klasikleri dendiğinde akla ilk gelene eserlerden birisi...

Bu kadar çok irdelenen, hakkında pek çok makale yazılmış böylesi kültleşmiş bir kitap hakkında haddimi aşmadan yorumda bulunmak elbette çok zor. Mamafih bir kaç cümleyle düşüncemi belirtmeden geçemeyeceğim.

Saatleri Ayarlama Enstitüsü, başkarakterimiz Hayri İrdal'ın anıları şeklinde kaleme alınmış. Enteresan hurafeler ve batıl inançlarla dolu çocukluğunu fakirlik ve sıkıntılarla geçiren İrdal, bir süre de saatçi çıraklığı yapıyor. Askere gidip geldikten sonra hayatının bu mistik evresinden bir nebze kurtulmuş olsa da yokluk yakasını hiçbir zaman bırakmıyor. Bu esnada bir aile dostları vesilesiyle başı belaya giriyor ve bir süre adli tabip Dr. Ramiz'in psikanaliz tedavisine maruz kalıyor. Tedavisinin bittiği ve karısını kaybettiği için ikinci evliliğini yaptığı sıralarda ise doktor vasıtasıyla bir diğer kahramanımız Halit Ayarcı ile tanışıyor. Gerçek hayatta günümüzde de sık sık karşılaştığımız insanlardan olan biraz hayalperest biraz üçkağıtçı Ayarcı, Hayri İrdal'ın saat bilgisinden esinlenerek meşhur Saatleri Ayarlama Enstitüsü'ne can veriyor. Teorik olarak amacı ülkedeki tüm saatleri aynı ayara getirerek, saatler arasındaki farktan doğan kaybı engellemek olan bu kuruluş, tahmin edeceğiniz üzere pek çok kişiye çıkar sağlamaktan başka bir amaç gütmüyor elbette. Enstitü sayesinde lüks ve konfora kavuşan İrdal ise gerçek ve yalan arasında sürekli bocalıyor...

Temel olarak kitabın konusu bu şekilde olsa da, Saatleri Ayarlama Enstitüsü gözüktüğünden çok daha farklı anlamlara sahip bir eser. Özellikle şiirlerinde sembolist bir yaklaşım benimseyen Ahmet Hamdi Tanpınar, bu eserini de şiirlerinden ayrı tutmamış ve subliminal mesajlar, göndermeler ve metaforlarla bezemiş. Yine temel kanıya göre bu sembolizm ile ülkenin girdiği yenilenme süreci vasıtasıyla bireyin, dolayısıyla bir bütün toplumun, doğu ile batı kültürü arasında ikilemde kalmasını hiciv yöntemiyle eleştirmiş. Temel kanıya göre diyorum çünkü pek çok farklı yorum da mevcut; toplum ve insanın medenileşme çabasından ziyade geçmiş ve gelecek arasında ikilemde kalması veya Tanpınar'ın esasında hayatın gerçeğini, varoluşu araştırdığı gibi düşünceler de bulunmakta. Elbette tüm bu kanaatlerden bağımsız olarak dikkatle okuduğunda, okur da bu sembolizm için alternatif anahtarlar bulacaktır.

Söylediğim gibi kitap hakkında söylenmiş yine de söylenecek çok fazla söz var. Tanpınar hiciv, mizah, gözlem, kurgu ve öngörü konularında öyle başarılı bir iş çıkarmış ki yazılmasının üstünden 50 yıl geçmesine rağmen hala güldüren, hala düşündüren ve hala geçerliliği olan "zamansız" bir kitap Saatleri Ayarlama Enstitüsü. Romanın dili yazıldığı dönemin bir getirisi olarak biraz ağır elbette. Aslında kitabın bütününde bir ağırlık yok ancak eski kelimelerin çokluğu kimi zaman zorlayıcı olabiliyor. Yine de özellikle başlarda bu zorluğa aldanmamak gerek zira bir noktadan sonra çok rahat alışıyorsunuz. (Eserle ilgili sözlük çalışmama buradan ulaşabilirsiniz.)

Dergah Yayınları benim okuduğum 7. baskısında (başka hangi baskılarında var bilmiyorum) kitabın sonuna eserle ilgili üç de makale koymuş ki sahiden benim açımdan çok aydınlatıcı oldular. Kitabı okumayı planlayıp da henüz almamış olanlara bu hususa dikkat etmelerini; hali hazırda elinde makaleleri içermeyen bir basım olanlara da internet üzerinden -özellikle Berna Moran'ın kaleme aldığı- makalelere ulaşmalarını şiddetle tavsiye ederim. Özellikle kuram üzerine merakı olanlar, eseri okuduktan sonra, farklı bakış açılarının tek bir esere nasıl da çeşitli misyonlar yükleyebildiğine şaşıracağına eminim.

Kitabı okumuş olanlar için, sondaki makalelerden öğrendiğim enteresan bir bilgiyi de paylaşmak istiyorum: "Turan Alptekin, Bir Kültür Bir İnsan adlı kitabında, Halit Ayarcı'nın ağzından Dr. Ramiz'e yazılmış İrdal hakkında bir mektup yayınlıyor. Bu mektuba göre İrdal, aslında Ramiz'in tedavisindeki bir paranoya hastasıymış. İrdal'ın anı biçimde yazdıklarını, Ramiz onun ölümünden sonra kağıtları arasında bulmuş ve Ayarcı'ya yollamış. O da bunları yayımlamasını önermiş." Bu durum, Moran tarafından oldukça kafa karıştırıcı bir unsur olarak bulunsa da,  Tanpınar'ın devrimleri eleştirdiği için başına bir iş açılabileceğini düşünerek kitabın başına ya da sonuna eklemek üzere kaleme almış olabileceği söyleniyor. Böylesi yarı-gizemli bir durumun mevcudiyeti benim özellikle çok hoşuma gitti...

 

Ayrıca Saatleri Ayarlama Enstitüsü, 1998 yılında özellikle spor yazarı kimliğiyle tanınan Ahmet Çakır tarafından tiyatroya uyarlanmış ve Çakır bu uyarlama ile Yunus Emre Ödülü'nü kazanmış. Eser ayrıca 2008-2009 sezonunda, bu sefer Özgür Yalım uyarlamasıyla İstanbul Devlet Tiyatrolarında sahnelenmiş.

Velhasıl kelam; modern Türk edebiyatının öncüsü olarak görülen bu klasik eser, her kitap sever tarafından mutlaka -en az bir kez- okunmalı kanaatindeyim. Hayri İrdal ve Halit Ayarcı başta olmak üzere bilmeden tanıdığınız, tanımadan sevdiğiniz karakterleri fark ettikçe ve zaman üzerine her düşünmenizde Tanpınar'ı tekrar tekrar yad edeceksiniz.

Saatleri Ayarlama Enstitüsü - Ahmet Hamdi Tanpınar, Dergah Yayınları - 422 s.