Puslu Kıtalar Atlası - İhsan Oktay Anar (Sözlük)

Puslu Kıtalar Atlası, buradaki yazıda bahsettiğim üzere; ilk olarak yazarın diliyle hafızalara kazınan bir eser. Bu dilin en belirgin özelliği ise hikayeyi daha da büyüleyici kılan eski kelimeler.

İşbu durumdan yine vazife çıkarıp,  pek çoğunun anlamını bilmediğim eski kelimeleri ve anlamlarını paylaşmak istedim ben de. Kelimelerin anlamlarını ararken, pek çoğuna TDK'nin sözlüklerinden ulaşamamış olmam ise İhsan Oktay Anar'ın dil hakimiyetine ve tarih bilgisine  bir kez daha hayret etmeme vesile oldu.

Son olarak şunu da belirtmeliyim ki; bu kelimelerin anlamlarını bilmek, o kadar da elzem değil kitabı okurken çünkü pek çoğunu karine ile anlamak mümkün. Yine de benim gibi yeni kelimeler öğrenmeye meraklı, dilbilime hevesli okurlar için faydalı olacağını umarım. "Puslu Kıtalar Atlası Sözlüğü"ne yazının devamından ulaşabilirsiniz.

Abıru: 1.Yüz suyu. 2.Irz, namus, şeref, haysiyet.

Acuze: Huysuz, yaşlı kadın

Adülkahır: (Ödül kahır) Pembe çiçekli, çok yıllık otsu bir bitki 
Agâh: 1.Bilen, bilgili 2.Haberli

Akarca: Sürekli işleyen çıban, fistül

Altar: Adak adanan ve kurban kesilen dini yapı, sunak.

Arkebüz: XV. yüzyılda Fransa'da kullanılmaya başlanan, taşınabilir ateşli silah

Asesbaşı: Yeniçeri Ocağındaki askerî görevinin yanı sıra, başkentin düzenini korumakla da yükümlü olan yirmi sekizinci ortanın çorbacıbaşısı

Aza: Vücut parçası, organ

Balyemez: Kara ve deniz savaşlarında kullanılan, orta çapta, uzun menzilli, tunçtan top

Balyos: Osmanlı Devleti'nde Frenk ve özellikle Venedik elçilerine verilen ad

Bareta: (Baret) Küçük takke, papaz takkesi

Barka: Büyük sandal

Başeski: 1. Yeniçeri bölüklerinin en kıdemsiz subayı ve erlerinin en kıdemlisi. 2. Saray ahırı erlerinin en kıdemlisi.

Bayraktar: Osmanlı askerî örgütünde yeniçeri ve öteki kapıkulu ortaları ile sipahilere, beylerbeyi ve daha başka ümeraya bağlı birliklerin bayraklarını taşıyan kimselere verilen san. 
Beher: Her bir 
Beşe: “Baş ağa”dan esinlenme. Büyük erkek evlat, ilk doğan erkek çocuk. 

Bezen: (Bezek) Süs

Bıcılgan: Kadınların meme uçlarında, çocukların ayaklarında, hayvanların ayak parmaklarıyla bileklerinde ter, pislik, çamur v.s. sebeplerden ileri gelen sulu yara.

Billur: Kesme cam, kristal

Börk: Genellikle hayvan postundan yapılan başlık

Bucurgat: Vinç

Bukağı: Ağır cezalıların ayaklarına takılıp ucuna pranga bağlanan demir halka

Ceriha: Yara

Cıvalı zar: Bir yüzü ağır olacak biçimde yapılmış, hileli zar

Cühela: Bilgisizler, cahiller

Cürmü meşhut: Suçüstü

Çakşır: Paça bölümü diz üstünde veya diz altında kalan bir tür erkek şalvarı

Çalık: Yüzünde çıban veya yara yeri olan

Çekül: Ucuna küçük bir ağırlık bağlanmış iple oluşturulan, yer çekiminin doğrultusunu belirtmek için sarkıtılarak kullanılan bir araç, şakul

Çeşmibülbül: Üzeri beyaz, sarmal süsler ve çiçek motifleri ile bezenmiş cam işi

Çiftenara: Birbirine bağlı iki küçük dümbelekten oluşan müzik aleti

Çolak: Eli veya kolu sakat olan (kimse)

Çorbacı: Yeniçerilerde bir birlik komutanı

Damla: Kalbe inen inme, felç

Darbezen: (Darbzen) Osmanlı zamanında kullanılan, ikisi bir ata yüklenebilir top

Darçın: Tarçın

Darülfülfül: Beden ısıtıcı ve öksürük kesici olarak kullanılan bir baharat

Deliler: Osmanlı kara ordusunda görevli bir askeri birliği

Demkeş: Keyfçi

Denk: Yatak, yorgan, kumaş vb. eşyanın sarılıp bağlanmış biçimi, balya

Dirim: Hayat, yaşam

Diş kirası: Bir kimseye fazladan verilen para, armağan vb.

Dolama: Tırnak yöresindeki yumuşak bölümlerin, bazen de kemiğin iltihaplanmasından ileri gelen ağrılı şiş

Ebcet: Arap alfabesinin her harfi bir rakamı karşılayan ve anlamsız sekiz kelimeden oluşan değişik bir düzeni.

Ehli dubara: Hilenin ve düzenbazlığın ustası

Ehli işret: İçki içme erbabı

Enfiye: Kurutulmuş tütünden yapılan ve burna çekilen keyif verici, aksırtıcı toz, burun otu

Esvap: Giysi

Eşkinci: Savaşa giden eyalet askeri.

Eyyamıbahur: 31 Temmuz ile 7 Ağustos arasında, sıcaklıkların maksimum seviyeye çıktığı, yılın en sıcak günlerinin yaşandığı dönem

Fiili livata:

Filinta: Namlusu kısa, kurşun atan bir çeşit küçük tüfek

Filuri: Eski Ceneviz para birimi

Flok: Geminin cıvadrasına çekilen üçgen yelken

Forsa: Gemilerde kürek çeken tutsak veya hükümlü kimse

Gadir: 1. Haksızlık etme, zarar verme. 2. Acımasızlık, merhametsizlik, kıygı.

Göztaşı: Boya ve tarım ilacı olarak kullanılan mavi bakır sülfatın halk dilindeki adı. 
Güderi: 1.Genellikle geyik veya keçi derisinden yapılmış yumuşak ve mat meşin 2.Bu meşinden yapılmış

Gülam: Kölelerden oluşan, hükümdarı korumakla görevli olan askeri birlik.

Gülbank: Hep bir ağızdan ve makamla yapılan dua veya ant

Halep çıbanı: Kaşıntılı bir sivilce gibi başlayıp yangılı yaralar olarak genişleyen ve en az bir yıl süren deri hastalığı; şark çıbanı.

Hasen: Güzel, hüsün, güzellik

Havacıva: Sığırdiligillerden, Akdeniz bölgesinde yetişen ve köklerinden kırmızı boya elde edilen, çok yıllık otsu bir bitki

Hayreti mucip: Hayreti icap ettiren, hayreti gerektiren

Hercümerc: Altüst, karmakarışık, darmadağınık, allak bullak

Hıyarcık: Kasık lenf bezlerinin iltihaplanması.

Hilye-i şerif: Hz. Muhammed’in sıfatlarını anlatan manzum veya nesir halindeki yazılar, kitaplar ve tablolar

Humbara: Demir veya tunçtan dökülmüş, yuvarlak ve boş olan içine patlayıcı maddeler doldurulup havan topu veya el ile atılan, yuvarlak bir tür bomba, kumbara

Huruç hareketi: Kale kuşatıldığında kuşatma kuvvetlerine yapılan kontra-atak saldırı

Husye:  Er bezi, testis.

Hüsnü kabul göstermek: İyi karşılamak, güler yüz göstermek

Hüsnühal: İyi hâl.

Irlamak: Türkü, şarkı söylemek, yırlamak

İncitmebeni:  Kanser.

İptila: Düşkünlük, tiryakilik

İstihare: Girişilecek bir işin hayırlı olup olmadığını rüyadan anlamak için abdest alıp dua okuyarak uyuma.

İtdirseği: Arpacık

İtikat: 1. İnanma, inan. 2. İnanç

Kadırga: Hem yelken hem kürekle yol alan, özellikle Akdeniz'de kullanılmış bir savaş gemisi

Kadit: 1. Güneşte veya hafif alevde kurutulmuş et. 2. İskelet. 3. Çok zayıf

Kakule: Zencefilgillerden, sıcak iklimlerde yetişen güzel kokulu bir bitki 

Kalafatçı: . 1. Gemi ve kayıklarda kalafatlama işini yapan kimse. 2. Kalafat yapan veya satan kimse. 
Karina: 1.Gemi omurgası 2.Gemi teknesinin su içinde kalan bölümü 

Karakullukçu: Yeniçeri ocağı bölük ve ortalarında odaları ve odaya gelen konukların ayakkabılarını temizlemek, yemek kaplarını yıkamak ve benzeri işler görmekle yükümlü er.

Kebabe: Karabibergiller familyasına dahil bir bitki türü

Kefere: Müslüman olmayanlar, kâfirler

Kethüda: Zengin kimselerin ve devlet büyüklerinin buyruğunda çalışan, onların birtakım işlerini gören kimse, kâhya

Kıblenüma: Kıble yönünü göstermek için, bulunulan yere göre özel işareti olan pusula.

Kırba: Sakaların içinde su taşıdıkları ağzı dar, altı geniş, deriden yapılmış kap, su kabı, matara

Kolomborne: Demir gülle atan bir top türü.

Kubur: Tuvalet deliğinden lağıma inen boru

Kulampara: Oğlancı

Küfi: Arap yazısının düz ve köşeli çizgilerle yazılan eski bir biçimi

Külhan: Hamamları ısıtan, hamamın altında bulunan kapalı ve geniş ocak, cehennemlik

Lisan-ı erazil: Rezil, aşağılık kimselerin dili, argo

Lisan-ı hal: Hal dili; meramını durum ve görünümüyle anlatma

Livata: Oğlancılık 
Mağrip: Batı 

Maiyet: Üst görevlinin yanında bulunan kimseler, alt kademedekiler.

Manivela: 1.Bir ucunun bağlı bulunduğu bir nokta çevresinde dönen kol 2.Kaldıraç.

Mano: Kumar oynatan kişinin kazançtan aldığı pay

Mapamundi: Dünya haritası

Martaloz: 1.Eskiden saraylarda çalışan garsonlara verilen ad. 2.Çift cinsiyetli

Mayna: Yelken indirme, fora karşıtı.

Mazbata: Tutanak.

Mebun: Erkekleri baştan çıkarıp, paralarını alan erkeklere verilen ad

Metruk: Bırakılmış, terk edilmiş

Meyyus: Kederli; üzgün

Minelaşk: “Aşktan” demektir. (Ah Minelaşk: Hat sanatında kahreden aşk anlamına gelen ağlayan iki göz ve bir eliften oluşan çizim.)

Minelgaraib: “Gariplikten” demektir.

Muallim: Öğretmen

Muhasara: 1. Kuşatma 2. Çevirme

Muhkem: Sağlam, sağlamlaştırılmış

Muhteva: İçerik

Mukadderat: Yazgı

Mumcu: Yeniçeri Ocağında çavuşlardan sonra gelen, yeniçeri ağasına bağlı on iki subaydan her biri.

Murassa: Değerli taşlarla bezenmiş, cevahirle süslenmiş 
Murdar: 1.Kirli, pis 2.Cinsel birleşmeden sonra yıkanmamış (kimse) 3.Dinî kurallara uygun olarak kesilmemiş olan (hayvan)

Mutemet: 1.Dairelerde, iş yerlerinde bazı para işlerine bakan görevli. 2. Kendisine inanılıp güvenilen kimse.

Mutrip: Çingene

Mürdesenk: Doğal kurşun oksit 

Müreşebbis: Girişimci

Mütalaa: 1.Etüt 2. Herhangi bir konu üzerinde ayrıntılı düşünme ile oluşan görüş ve yorum

Nekkarezen: Nakkare çalan kimse

Odabaşı:  1.Hanlarda çalışan uşakların başı 2.Yeniçeri kuruluşunda görevi alaylarda selam törenlerini düzenlemek ve yönetmek olan subay 
Okka: 1,282 kilogram veya 400 dirhemlik ağırlık ölçüsü birimi, kıyye 

Otlakiye: Osmanlı döneminde, devlet malı otlaklarda yayılan hayvanlardan alınan vergi.

Öküz zar: Cıvalı zar

Palanka: Ağaç ve toprakla yapılmış, hendekle çevrilmiş küçük hisar

Paluze: Zerdeçal kullanılarak hazırlanan, jöle kıvamında bir tatlı

Payanda: Bir duvarı tutmak, yıkılmasını önlemek için yanlamasına dayatılan destek.

Pazubent: 1. Belli bir amaçla kola geçirilen enli kuşak, kolçak. 2. Kol muskası.

Piştov: Osmanlı ordusunda bir süre kullanılan, paçavrayla sıkıştırılmış barutu horozunda bulunan çakmak taşı ile ateşleyip kurşun bilyeyi atan, kısa namlulu, tek atış yapılabilen bir tür tabanca

Rahle: Üzerinde kitap okunan, yazı yazılan, bazıları açılıp kapanabilen alçak, küçük masa

Rivayet: 1.Söylenti 2. Bir olay, bir haber veya sözü nakletme

Rubu tahtası: Çeyrek daire şeklinde, yıldızların ufuksal açıklık ve yükseklik olarak koordinatlarını saptamaya yarayan astronomi aleti

Sabık: Geçen, önceki, eski

Saka: Evlere, çeşmeden su taşımayı iş edinmiş olan kimse

Saksoncubaşı: Saksonlar, Osmanlı padişahlarının av maiyetinde bulunan ve av köpeği yetiştirmekle görevli bulunan yeniçeri koludur. Başlarında saksoncubaşı bulunur.

Sanduka: Mezarın üzerine yerleştirilmiş, tabut büyüklüğünde tahta veya mermer sandık

Sefaret: Elçilik

Serbaz: Yürekli, yiğit, korkusuz (kimse)

Serdengeçti: Fedai

Serpuş: Başlık

Seyyare: Gezegen.

Sipahi: Osmanlılarda tımar sahibi bir sınıf atlı asker

Sorguç: Bazı kuşların tepelerinde bulunan uzunca tüy, tuğ

Sökün etmek: Birdenbire görünüp arkası kesilmeden gelmek

Subaşı: 1. Şehirlerin güvenlik işlerine bakan görevlilerin başı. 2. Acemi ocaklarında küçük aşamalı subay. 3. Osmanlılarda kapıkulu süvarileri arasından, savaş zamanı güvenlik işlerine bakmak, barış zamanı da vergi toplamak işleri için ayrılan kimse.

Sülyen: Kurşun asıllı, parlak kırmızı renkli toz halinde bir boyarmadde

Sümün: XVII. yüzyıl ortalarında bir süre Osmanlı ülkelerinde kullanılan ve kuruşun sekizde biri (beş para) değerinde bir yabancı para.

Sürünceme: Bir işin sonuçlanıncaya kadar boş yere uğradığı gecikmelerin tümü.

Şahidarbezen:

Şarkiyat: Doğu bilimi, oryantalizm

Şayia: Yayılmış haber, yaygın söylenti, duyultu

Şehla: Kusurlu sayılmayacak kadar hafif şaşı (göz)

Şirpençe: Deri altı hücre dokusunun ve yağ bezlerinin iltihaplanmasından oluşan, genişlediğinde çok tehlikeli olabilen, stafilokokların sebep olduğu bir kan çıbanı, kızılyara, aslanpençesi

Tahnit: Bozulmaması için ölüyü ilaçlama.

Tamburi: Tambur çalan kimse

Tarraka: Gümbürtü

Tebaa: Uyruk

Tebliğ: 1. Bildirme 2. Haber verme

Temriye: Deride yer yer küme durumundaki birtakım kabartılarla kendini gösteren hastalık.

Terennüm:  1.Güzel ve alçak sesle şarkı söyleme. 2. Kuş şakıma, ötme. 3.Anlatma, ifade etme.

Teres: 1.Aşağılık anlamına sövgü sözü 2. Pezevenk

Teşrih: 1.Bir sorunu veya konuyu ele alıp en ince noktalarına kadar gözden geçirerek anlatma, açımlama. 2.Anatomi

Tezkire: Divan şairlerinin hayatını ve şiirlerini genellikle subjektif bir bakış açısıyla değerlendiren eser.

Tıyniyet: (Tıynet) Yaradılış, huy, maya

Tizap:

Tramola: (Tremolo) Bir enstrümanda tek bir tonun hızlı tekrarlarla çalınmasına verilen isim
Ulah: Romanya'nın yerli halkına ve bu halkın soyundan olan kimselere Osmanlı Türklerinin verdiği ad 
Ulema: 1. Bilginler 2.Sarıklı din bilginleri

Ulufe: Osmanlılarda kapıkulu askerlerine, saray ve devlet kuruluşlarındaki bazı görevlilere üç ayda bir verilen ücret.

Upir: Vampir kelimesinin kökeni olduğu düşünülen, aynı anlama gelen kelime

Usturlap: Gök cisimlerinin yükseltisini ölçmekte kullanılan araç

Vakanüvis: Osmanlı Devleti'nde zamanın olaylarını tespit etmek ve yazmakla görevli devlet tarihçisi

Vect: Sevgi veya heyecandan doğan coşkunluk, kendinden geçme, esrime

Vekilharç: Kesedar.

Yalım: Alev

Yatağan: Namlusu kavisli, iki yanı da kesici, bir tür uzun savaş bıçağı 
Yecüc ve Mecüc: Kıyamete yakın, ortaya çıkıp insan ırkını ortadan kaldırmaya çalışacak ve büyük zararlar verecek olduğu söylenen yaratık cinsi.

Yedmek: 1.Çekerek peşinden götürmek, yedeğinde götürmek. 2.Yanında, beraberinde götürmek

Yekün: Toplam

Yenirce: 1. Kemik ve diş dokusunun harap olması durumu. 2. Frengi

Zaç yağı: Sülfürik asit.

Zagon: Metot

Zağarcıbaşı: Osmanlı Devleti'nde padişahın av köpeklerine bakan görevli.

Zangoç: Kilise hizmetini gören ve çan çalan kimse

Zeker: Erkeklik organı.

Zemberekçi: Yeniçerilerin zemberek kullananı.

Zıbık: Erkek üreme organına benzetilen nesne.

Zincifre: Kırmızı renkli doğal cıva sülfür

Zolota: Polonya parasına benzeyen bir Osmanlı gümüş parası.

Zurnazen: Zurnacı
Kitapta geçmiyor olsa da merak edenler için:

Gezegenler

Müşteri: Jupiter

Zühal: Satürn

Utarid: Merkür

Burçlar

Koç:Hamel

Boğa:Sevr

İkizler:Cevza

Yengeç:Seretân

Aslan:Esed

Başa:Sümbüle

Terazi:Mizan

Akrep:Akreb

Yay:Kavs

Oğlak:Cedi

Kova:Devi

Balık:Hut

*Puslu Kıtalar Atlası'nı bu sözlükle okuyup, bir kaç eksik kelimeyi tamamlayan sevgili Beyaz Kitaplık'a teşekkürlerimi sunarım.